grenzen aan weten: chaos

Met Mirdan onderzoek ik de grenzen tussen weten en niet weten.

Eén van die grenzen wordt beschreven in de chaostheorie.
De chaostheorie beschrijft dynamische systemen.
Simpele systemen kunnen onvoorspelbaar worden als de onderdelen op elkaar reageren.

Voorbeeld 1 Het drielichamenprobleem. Bij slechts 3 hemellichamen die op elkaars zwaartekracht reageren is de toekomstige baan niet volledig te bepalen als er ook maar een minuscule onzekerheid is over de exacte beginposities. Het drielichamenprobleem is één van de simpelste chaotisch deterministische systemen.

Voorbeeld 2 Het jager/prooi systeem. Simpele vergelijkingen over de aantallen dieren in een jager/prooi systeem vormen in een aantal gevallen een niet voorspelbaar chaotisch deterministisch systeem.

Bij complexere systemen met meer op elkaar inwerkende variabelen, zoals bijv in weermodellen zie je op grote schaal fundamentele onvoorspelbaarheid opduiken. Zelfs in zulke, uiterst goed begrepen modellen ligt de voorspelbaarheid voorbij de grens van ons weten.

Buiten de laboratoria, in ons werkelijke leven zie je dat op elkaar inwerkende systemen overvloedig aanwezig zijn. Mensen die op elkaar reageren, verkeer dat op elkaar reageert, het klimaat dat reageert op mensen die reageren op het klimaat. Als op elkaar inwerkende systemen met slechts enkele variabelen al onvoorspelbaar zijn, dan zijn mensenlevens en samenlevingen dat ook.

Hoewel wij veel tijd besteden aan toekomstplannen en aan politieke ideeën, besteden we maar weinig tijd aan het fundamenteel onvoorspelbare karakter ervan.
De fundamentele onvoorspelbaarheid van dynamische systemen van een samenleving maakt dat die ene gebeurtenis die je leven overhoop gooit achteraf betekenis kan krijgen, maar vooraf niet logisch en niet vanzelfsprekend hoeft te zijn.
Hoe ons leven gaat verlopen ligt fundamenteel voorbij de grens van ons weten omdat we leven in een wereld van op elkaar reagerende wezens en andere natuurverschijnselen.

Accepteren en zichtbaar maken van wat we niet (kunnen) weten maakt dat we geen onterechte verwachtingen hoeven te hebben en beter begrijpen waarom we om moeten gaan met onverwachte (heftige) gebeurtenissen: in veel gevallen hadden we het niet kunnen weten en voorkomen. We hadden niet kunnen voorkomen dat die ene automobilist werd afgeleid omdat hij nadacht over een probleem in zijn relatie of werk.

Dat geldt niet alleen voor onszelf, maar ook voor onze samenleving en onze politiek. We komen uit de tijd van de ideologieën die een compleet beeld pretendeerden te hebben over hoe mensen zijn en hoe samenlevingen moeten en kunnen zijn en hoe die samenlevingen zich zullen ontwikkelen. Zichtbaar maken van de (fundamentele) grenzen tussen weten en niet-weten zal maken dat we ook in de politiek realistischer worden en meer oog zullen hebben voor hoe mensen reageren op wetten nadat die ingevoerd zijn. Een wet is geen blijvende oplossing voor een probleem, een wet is een nieuw element in een dynamisch systeem. Elke wet kan tijdelijk goed werken, terwijl daarna de wet niet meer nuttig is, omdat mensen er in hun gedrag al rekening mee houden.

En het geldt voor organisaties. Als je zichtbaar maakt waar dynamiek invloed heeft op de bedrijfsprocessen dan weet je dat je dat niet kan beheersen, maar mogelijkerwijze wel kan gebruiken. Als je zichtbaar maakt wat je niet weet, als je weet wat je werknemers niet weten en er is ruimte in je organisatie om het niet te weten, dan ben je beter voorbereid.

De chaos-theorie geeft een grens aan tussen weten en niet-weten: de voorspelbaarheid van dynamische systemen is erg beperkt, het ligt voorbij de grens van ons weten. Ook onze samenleving is zo'n dynamisch systeem die we niet kunnen voorspellen. Het is niet nodig om daarover in paniek te raken. Het is wel verstandig om deze grens zichtbaar te maken. Zichtbaar maken en benoemen van wat je niet weet is de eerste stap om je ervan bewust te worden om er daarna mee te kunnen leren omgaan..